AZƏRBAYCAN DİLLƏR UNİVERSİTETİ
Fakültə : Regionşünaslıq və Beynəlxalq Münasibətlər
İxtisas : Cənub-Şərqi Asiya və İndoneziyaşünaslıq
468-ci Qrup tələbəsi
İskəndərov Elmar
ELMİ İŞ
MÖVZU
Postsovet məkanında olan münaqişələr.
80-90-cı illərdə meydana çıxmış postsovet məkanının münaqişələri əvvəlcə SSRİ-nin, sonra isə MDB məkanının gündəlik sosial-siyasi reallığına çevrilmişdi. Bu münaqişələr artıq yeni qlobal geosiyasi dəyişikliklər prosesində meydana çıxmış və inkişaf etmiş postkommunist dövrünün daxili, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ problemi isə dövlətlərarası münaqişəsidir.
Hal-hazırda postsovet məkanının bütün “qaynar nöqtələri”ndə genişmiqyaslı hərbi fəaliyyət dayandırılıb. Dağlıq Qarabağda Ermənistan-Azərbaycan arasında 16 may 1994-cü ildə Bişkekdə imzalanmış Atəşkəs haqqında protokola qismən əməl olunur. Abxaziya və Cənubi Osetiyada Atəşkəs haqqında müqavilə MDB-nin sülhməramlı kontingentinin fəaliyyətinə daxil edilib. Əldə olunmuş razılaşma BMT-nin hərbi müşahidəçiləri tərəfindən də yoxlanılır. Qeyd olunmuş münaqişələrdə tərəflər stol arxasında danışıqlar aparsa da hələ də “dondurulmuş münaqişələr”in təhlükəsi qalır.
Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi - Ermənistan-Azərbaycan hərbi qarşıdurması 1988-ci ildə başlayıb. Tarixi-mədəni fərqliliklərlə yanaşı Dağlıq Qarabağ uğrunda ərazi münaqişəsi problemin əsas səbəbi idi. Milli müqəddəratı həll etmə uğrunda silahlanma Ermənistan və Azərbaycan arasında münaqişəli situasiyanın yaranmasına gətirdi. Burada o vaxtkı sovet rəhbərliyinin də rolu az olmadı, belə ki, sovet rəhbərliyi bu vəziyyətdən istifadə etməklə respublikaları zəiflətmək və onları öz təsir dairəsində saxlamaq istəyirdi. Nəhayət, 1993-cü ildə Xəzər nefti və onun nəqli məsələsi ətrafında yaranmış intriqa münaqişənin həllinə və regionda geosiyasi rəqabət kimi vacib faktora təsir göstərməyə başladı. Ermənistan və Azərbaycan beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən 2 müstəqil dövlət kimi tanındıqları üçün onlar arasında münaqişə də dövlətlərarası münaqişələr kateqoriyasına daxil edilir. Lakin bu münaqişədə Dağlıq Qarabağın erməni icması özünə məqsəd kimi müstəqil dövlət yaradılmasını qoyub. 1992-ci ildə onlar qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nı elan etdilər. Münaqişənin kəskinləşməsi tammiqyaslı müharibəyə gətirdi. Lakin müharibə saxlanıldı və bu da danışıqlara başlamağa imkan verdi. Məsələnin tənzimlənməsi ilə bağlı danışıqlar artıq illərdir ki. davam edir, lakin münaqişənin bir çox mübahisəli məsələlərində hələ də ortaq fikrə gəlinməyib. Rəsmi Bakının mövqeyi ərazi bütövlüyünün qorunması prinsipinə əsaslanır. Azərbaycan tərəfi əsasən dünya ictimaiyyətinə münaqişənin Qarabağ ermənilərinin öz müqəddəratını təyin etməsi ilə bağlı deyil, Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarına aqressiyası ilə bağlı meydana çıxmasını çatdırmağa çalışır. Ermənistan tərəfi isə Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinin təhlükəsizliyini qoruduğunu və rəsmi olaraq qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nı tanımasa da ermənilərin “öz müqəddəratını təyin etmələri”ni dəstəklədiyini bildirir.
Qondarma “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın liderləri dünya ictimaiyyətini inandırmağa çalışır ki, “Qarabağ xalqı” milli-azadlıq müharibəsi aparır və buna görə də müharibə aparan tərəf sayılmalıdır. Bununla da münaqişənin tənzimlənməsi ilə bağlı danışıqlarda birbaşa iştiraka təkid edir. Münaqişənin tənzimlənməməsi əlverişsiz sosial-iqtisadi vəziyyət və siyasi qeyri-stabilliyə gətirir. Qaçqın və məcburi köçkünlərin hələ də öz yurdlarına qayıtmaması müharibə nəticəsində dağılmış təsərrüfatın dirçəlməsini çətinləşdirir. Ən çətin məsələ də məcburi miqrasiyadır. Əsasən şəhər əhalisi, xüsusən də yüksək ixtisaslı texniki mütəxəssislər ölkəni tərk edir. Miqrasiyaya səbəb Qarabağ münaqişəsinin hələ də həll olunmaması, daxili qeyri-stabillik, əhalinin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi, iş və perspektivin olmamasıdır. Pozitiv cəhət odur ki, danışıqlar prosesi hələ də davam edir və son illərdə aktivləşərək Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri səviyyəsində aparılır. Lakin münaqişənin həlli ilə bağlı hələ də nəticələr əldə olunmayıb.
Cənubi Osetiya və Abxaziya münaqişəsi – Cənubi Osetiya, Acariya və Abxaziya ilə münaqişələr Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməsindən bir neçə il əvvəl başlayıb. Tbilisi üçün ən əsas problemlər artıq defakto olaraq özünü idarə edən ərazilər olan Cənubi Osetiya və Abxaziya ilə qarşılıqlı münasibətlərdir.
Cənubi Osetiya – Münaqişə zonasında 1992-ci ildə hərbi fəaliyyətin dayandırılmasından və Gürcüstanla hərbi qarşıdurmaya son qoyan MDB sülhməramlı qüvvələri gətirildikdən sonra nisbi sakitlik yarandı. MDB sülhməramlı qüvvələri və BMT-nin hərbi müşahidəçiləri Gürcüstan və Rusiya arasında 24 iyun 1992-ci ildə imzalanmış müqavilənin sülh yolu ilə tənzimlənməsi prinsipləri haqqında Razılaşmanın həyata keçirilməsinə nəzarət edirlər. Lakin bu ərazidə milli müqəddaratı həll etmək ideyaları hələ də qalmaqdadır. 8 aprel 2001-ci ildə burada keçirilmiş referendumda Cənubi Osetiya Respublikasının konstitusiyası qəbul edildi və onun I bəndində Cənubi Osetiya Respublikası müstəqil, suveren, demokratik dövlət kimi göstərilir.
Rəsmi Tbilisi konstitusiyanın qəbul edilməsini “separatizmin və gürcü-osetin münaqişəsinin həlli üzrə konstruktiv dialoqun aparılmaması arzusu” kimi dəyərləndirdi. Bunlar Gürcüstanın ərazisində potensial münaqişənin olduğunu göstərir.
Abxaziya münaqişəsi – Abxaziya münaqişəsi gürcü rəhbərliyinin mövqeyini daha da çətinləşdirir. Defakto Abxaziya Respublikası artıq çoxdan müstəqil olub və görünür gürcü hakimiyyətinə bu ərazi ilə “öz üzünü” saxlamaqla münasibətləri qaydaya salmağın siyasi formulunu axtarmaq qalır. Hərbi münaqişə başlamazdan öncə gürcü-abxaz qarşıdurmasında abxaz siyasi-ideoloji hərəkatı aktivləşdi və onun əsas tələbləri abxaz mədəniyyəti və dilinin bərabərhüquqluluğu və əsasən də milli müqəddəratın təmin edilməsi idi. Qarşıdurmalar “vahid gürcü milləti” prinsipini həyata keçirməyə çalışan Zviad Qamsaxurdiyanın hakimiyyəti dövründə (1990-1992) dərinləşdi və bu siyasi kurs abxazlarda öz muxtariyyatları ilə bağlı narahatçılıq yaratdı. Xüsusən də Cənubi Osetiya muxtar vilayətinin yerində “Tsxinvali rayonu”nun yaradılması.
1992-ci ilin avqustunda E.Şverdnadze hərbi çevriliş nəticəsində Z.Qamsaxurdiyanı əvəz etdikdən sonra Abxaziyanı silah gücünə tabe etməyə çalışdı, muxtariyyatın ərazisinə milli qvardiya və daimi Gürcüstan ordusunun hissələri yeridildi və döyüşlər başladı. 3 sentyabr 1992-ci ildə Moskvada imzalanmış Atəşkəs haqqında razılaşma və Gürcüstan Respublikasının ərazi bütövlüyü haqqında razılaşma yerinə yetirilmədi. 27 sentyabr 1993-cü ildə abxaz hərbçiləri tərəfindən Suxumi ələ keçirildi və tamamilə dağıdılmış gürcü desantı Abxaziyanı tərk etməyə məcbur oldu. 4 aprel 1994-cü ildə tərəflər gürcü-abxaz münaqişəsinin siyasi tənzimlənməsi yolları haqqında müqavilə imzaladılar. 14 may 1994-cü ildə MDB dövlət başçıları Şurasının qərarı ilə MDB qüvvələrinin münaqişə zonasında yerləşdirilməsi haqqında müqavilə imzalandı. Həmin qüvvələr 23 iyun 1994-cü ildə İnquri çayının hər iki tərəfində, Abxaziyanın Qalskiy rayonunda və Gürcüstanın Zuqdid rayonunda yerləşdirildi. 1992-ci il 3 sentyabrdan Gürcüstan-Abxaziya münaqişəsi BMT TŞ-nın diqqət dairəsindədir. Regional və beynəlxalq vasitəçilərin cəhdlərinə baxmayaraq münaqişənin siyasi tənzimlənməsi baş tutmadı, belə ki, Abxaziyanın statusu məsələsi və onun Tbilisi ilə münasibətlərinin xarakteri məsələləri həll olunmamışdı. Qaçqınların geri qaytarılması haqqında danışıqlar da dalana dirəndi.
Gürcüstan tərəfi bu münaqişənin daxili olduğunu bildirir və münaqişənin “gürcü-abxaz” adlanmasına qarşı çıxır. Belə ki, bu adın Abxaziya tərəfinə xüsusi status verdiyini bildirir. Tbilisi Abxaziya münaqişəsinin həll edilməsində maraqlıdır, belə ki, bu ərazidə neft maraqları əmələ gəlib: Supsa terminalının, münaqişə zonasının yaxınlığında yaradılan Bakı-Supsa neft kəmərinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi.
Gürcüstan rəhbərliyi abxaz liderləri ilə müəyyən şərtlərlə müxtəlif status məsələlərini müzakirə etməyə hazırdılar. Bunlardan əsası 1992-1993-cü ildə müharibə zamanı Qalskiy rayonunu tərk etmiş qaçqınların geri qaytarılmasıdır. 1 mart 1999-cu ildə Abxaziya tərəfi gürcü qaçqınlarının geri qaytarılması haqqında qərar qəbul etdi. Abxaziya federasiya, konfederasiya və ya birlik haqqında Gürcüstanla müqavilə imzalamağa razılaşsa da öz müqəddəratını təyin etməkdən imtina etməyəcək. Abxaziya konfederasiya çərçivəsində “bərabər əməkdaşlıq”, Gürcüstan federasiya və ya “ümumdövlət” variantını irəli sürür. Münaqişə zonasında heç bir nəticə əldə olunmayıb.
Bu ölkələr üçün təhlükəsizliyə əsas təhdidlər silahlı münaqişəyə çevrilə biləcək etnososial qarşıdurmalar, korrupsiya, qeyri-effektiv iqtisadi strategiya, getdikcə artan maliyyə və iqtisadi cəhətdən xarici kapitaldan asılılıqdır. Cənubi Qafqaz dövlətlərinin inkişafına əsas hədələr həll olunmamış ərazi mübahisələri, “ayrılmış xalqlar”ın irredentist cəhdləri, regionda liderlik uğrunda mübarizə, rəqabət aparan geoiqtisadi və geosiyasi maraqlardır.
Gürcüstan və Azərbaycanda münaqişələrin NATO və qərb dövlətlərinin vasitəçiliyi ilə aradan qaldırılmasına inam daha çoxdur. 1993-cü ildən ABŞ-ın təklifi ilə NATO-nun fəaliyyət proqramına Qafqazda sülhməramlı əməliyyatların aparılması mexanizminin işlənilməsi ideyası da əlavə olunub. Münaqişə tərəflərinə təsir etmək üçün alyansın qüvvələrindən istifadə edilmiş Yuqoslaviya modeli də tətbiq oluna bilər.
Cənubi Qafqazda 90-cı illərdə regional (Rusiya, Türkiyə, İran) və qeyri-regional böyük dövlətlərin (ABŞ, Avropa dövlətləri, Çin, Yaponiya) iqtisadi və siyasi rəqabəti XXI əsrdə inkişaf etdi. Cənubi Qafqaza investorlar, siyasətçilər, transmilli koorporasiyaları neft-qaz resursları, tranzit əraziləri cəlb edir. Həmçinin, Belorusiya və Qazaxıstanın Rusiyaya yaxınlığı və Ukraynanın qərb yönümlü siyasəti ABŞ və Rusiya arasında münasibətləri daha da gərginləşdirdi.
Dnestryanı münaqişəsi – Sovet İttifaqında mərkəzdənqaçma meyllərinin səviyyəsi Ukrayna ilə Moldovanın sərhəddində, Dnestryanı ətrafında, Moldova ərazisində də münaqişənin meydana çıxmasına səbəb oldu. Dnestryanı rayonu keçmiş Moldova SSR-nin ən inkişaf etmiş hissəsi idi. O, Dnestrın sol sahilində yerləşir və əhalisi təxminən eyni sayda ruslar, ukrainlər və moldovanlardan ibarətdir. XX əsrin 20-ci illərində keçmiş Rusiya imperiyasının bu hissəsində Ukrayna SSR-nin tərkibinə daxil olmuş Moldova SSMR yaradıldı. Onun paytaxtı Tiraspol şəhəri oldu. 1940-cı ildə Rumıniya tərəfindən Bessarabiyanın Sovet İttifaqına qaytarılması ilə Moldova SSMR Bessarabiya ilə birləşdirildi və paytaxtı Kişinyov olan Moldova SSR yaradıldı. Rumıniya və Moldovada əhalinin müəyyən təbəqələrində belə bir fikir qalmışdı ki, Bessarabiya Rumıniyadan qeyri-qanuni alınıb və buna görə də Moldova gec-tez Rumıniya ilə birləşməlidir. “Yenidənqurma” dövründə birləşmə əhval-ruhiyyəsi canlandı.
1989-cu ildə SSRİ respublikalarının “suverenləşməsi” zamanı Moldova SSR-nin Ali soveti rus dilinin respublikada istifadə sferasını məhdudlaşdırmaq və Moldovanın dövlət dili kimi qəbul edilmiş rumın dilini tətbiq etməyi nəzərdə tutan dövlət dili haqqında qanun qəbul etdi. Moldovanın rus və ukrain əhalisi yeniliklərə kəskin reaksiya verdi, ictimai narazılığın mərkəzi isə Dnestrın sol sahili oldu.
1990-cı ildə əksər hissəsini qeyri-kommunistlərin təşkil etdiyi Moldova SSR-nin Ali soveti “Molotov-Ribbentrop” paktını və SSRİ-yə Bessarabiyanın qaytarılması ilə bağlı sovet-alman razılaşmasını keçərsiz kimi qəbul etdi. Bu qərarları Bessarabiyanın Sovet nəzarətinə keçməsinin qeyri-qanuni sayılması haqqında göstəriş kimi dəyərləndirmək olardı.
1990-cı ilin payızında Dnestryanında paytaxtı Tiraspol olan “Dnestryanı Moldova Respublikası” elan olundu. Əvvəlcə onun rəhbərliyi Kişinyova təklif etdi ki, federativ müqavilə imzalansın və Moldova federativ dövlətə çevrilsin. Mərkəzi hakimiyyətin bu layihəyə baxmaqdan imtina etməsindən sonra “Dnestryanı Moldova Respublikası” onun ərazisinə daxil olan rayonları təmsil edən deputatları Moldova parlamentindən geri çağırdı və Moldova konstitusiyasına zidd olan öz qanunlarını verməyə başladı. Moldova rəhbərliyi “Dnestryanı Moldova Respublikası”na iqtisadi sanksiyalar tətbiq etməyə başladı.
1991-ci ilin sonunda Moldova Ali sovetinin Müstəqillik Deklorasiyasını qəbul etməsi ilə situasiya daha da gərginləşdi. Dnestryanının rəhbərliyi “Dnestryanı Moldova Respublikası”nın “müstəqilliyi”ni elan etdi. Moldova onu tanımadı və respublikanın bütövlüyünü güc yolu ilə təmin etməyə çalışdı.
Dnestryanında 14-cü sovet ordusunun mövcudluğu ilə situasiya mürəkkəbləşdi. Ordu hissələri münaqişəyə cəlb oluna bilərdilər, belə ki, zabit korpusunun mühüm hissəsi Dnestryanı əhalisi və uzun müddət orada yaşayanlardan ibarət idi.
1 mart 1992-ci ildə Moldova döyüşçüləri silah ələ keçirmək məqsədilə Dnestrın sağ sahilində olan keçmiş Sovet ordusunun hərbi hissələrindən birinə hücum etdilər. Bununla da münaqişənin hərbi mərhələsi başlandı.
1992-ci ilin aprelində RF prezidenti B.N.Yeltsin 14-cü sovet ordusunun Rusiyanın yurisdiksiyasına verilməsi haqqında fərman verdi. Səhəri gün 14-cü ordunun zabitlər yığıncağı Dnestryanında qan tökülməsinə son qoyulması qərarını qəbul etdi.
Tiraspol və Kişinyov arasında siyasi ünsiyyət bərpa olundu. 14-cü ordunun yeni generalı A.İ.Lebedin əmri ilə Moldova və Dnestryanı dəstələri qarşıdurma xəttindən sıxışdırıldı və yaradılmış dəhlizdə Rusiya kontingenti yerləşdirildi. Bununla da münaqişə donduruldu.
21 iyul 1992-ci ildə Moskvada danışıqlar keçirildi, nəticədə sülh yolu ilə tənzimləmənin prinsipləri haqqında Rusiya-Moldova Razılaşması imzalandı. Üçtərəfli sülhyaratma qüvvələri yaradıldı. Dnestryanı və Moldovanın sərhədində uzunluğu 220 və eni 10-20 km olan Dnestrın hər iki sahili boyu təhlükəsizlik zonası yaradıldı. Sülhyaratma qüvvələrinə rəhbərlik Tənzimləmə üzrə üçtərəfli komissiyaya verildi.
1994-cü ildə Moldovada qəbul edilmiş konstitusiya ilə Dnestryanında muxtariyyat statusu möhkəmləndi. 1997-ci il 8 mayda Moskvada “Moldova Respublikası və Dnestryanı Respublikası arasında münasibətlərin normallaşdırılmasının əsasları haqqında Memorandum” imzalandı. Tərəfləri kompramisə gətirmək mümkün oldu – onlar 1990-cı ilin yanvarında mövcud olan Moldova SSR-nin sərhədlərində vahid dövlət çərçivəsində münasibətləri qurmağa razılaşdılar. Lakin münaqişənin tam həlli mümkün olmadı.
Dnestryanında 14-cü ordu hissələrinin və onun hərbi texnikasının çıxarılması 1999-cu ildə ATƏT-in İstanbul sammitində qəbul olunmuş qərara görə 2001-ci ilə qədər başa çatmalı idi. Lakin bu məsələdə Dnestryanının mövqeyi ilə əlaqədar tam razılıq əldə olnumadı və Rusiya hərbi qüvvələrinin bu ərazidə mövcudluğu 2003-cü ilədək davam etdi.
Baltikyanı ölkələrdə qeyri-yerli əhalinin hüquqları problemi - Baltikyanı ölkələrinə sovet hakimiyyəti illərində regionda böyük müəssisələrin tikilməsi zamanı Sovet İttifaqının müxtəlif hissələrindən rus, ukrain və belorus əhalinin axını baş verirdi. Baltikyanı ölkələrin milli elitaları ehtiyat edirdilər ki, əgər azad seçkilər keçirilərsə ruslar digər qeyri-yerli əhalinin dəstəyi ilə titullu etnik qrupların səlahiyyətlərinin genişlənməsinə mane olmaq üçün kifayət qədər güclü siyasi mövqe qazana bilərlər. Bu problemi yerli rəhbərlər vətəndaşlıq haqqında qanunvericiliyin köməyi ilə həll etdilər. Bu qanunvericiliyə görə Baltikyanı ölkələrinin tamhüquqlu vətəndaşları yalnız əhalinin bir kateqoriyasının nümayəndələri – 1940-cı ilədək Baltikyanı ölkələrinin vətəndaşları olmuş şəxslər və onların nəsilləri hesab olunurlar. Beləliklə, bütün digər keçmiş Sovet İttifaqı ölkələrindən fərqli olaraq Latviya və Estoniya dağılmış SSRİ-nin onların ərazisində vətəndaş olmuş şəxslərinə vətəndaşlıq verməkdən imtina etdilər. Bu ölkələrin rəhbərləri öz mövqelərinə 1940-1991-ci illəri sovet işğalı dövrü adlandıraraq Latviya və Estoniyanın SSRİ-nin tərkibinə məcburi olaraq daxil edilməsi ilə bəraət qazandırırdılar.
Bu siyasətin “hüquqi” əsası ondan ibarət idi ki, 1991-ci ildə Baltikyanı ölkələri öz müstəqilliklərini elan etmədilər, onu “bərpa etdilər”. Baltikyanı ölkələrinin bu görüşləri beynəlxalq ictimai dairələrdə anlaşılırdı, belə ki, 1940-cı ildə Baltikyanı ölkələrinin SSRİ-yə birləşməsini bir çox dövlətlər, o cümlədən ABŞ tanımamışdı.
Litva rəhbərliyinin siyasəti də Latviya və Estoniya ilə eyni idi. Lakin Litvada qeyri-litvalı qruplar əhalinin 1/5-ni təşkil edirdi və seçicilər mənasında situasiya məlum idi. Litva hökuməti vətəndaşlıq məsələsində “sıfır variantı”nı tətbiq etdi. Vətəndaşlıq Litva ərazisində müstəqilliyin bərpası dövründə yaşayan bütün şəxslərə verildi.
Rusiya beynəlxalq təşkilatların (BMT-nin insan hüquqları komissiyası, ATƏM, AŞ, Baltik dənizi dövlətlərinin Şurası) diqqətini Estoniya və Latviyada yaşayan qeyri-vətəndaşların üzərinə çəkməyə çalışdı. 1992-ci ildə Moskva ATƏM çərçivəsində milli azlıqlarla iş üzrə Ali Komissar institutunun yaradılması təklifini dəstəklədi. Bu vəzifəni tutmuş holland diplomatı Maks Van der Stulun iştirakı ilə beynəlxalq ekspertlər bu iki ölkədə qeyri-vətəndaşlara vətəndaşlıq və dövlət dili məsələsində olan diskriminasion münasibəti rəsmi təsdiq etdilər və onların hökumətlərinə müvafiq qanunlarına ümumavropa normalarına uyğun dəyişikliklər edilməsini tövsiyə etdilər.
Latviya və Estoniya ATƏM-in qətnaməsini diqqətə almağa məcbur oldular, belə ki, onlar bilirdilər ki, bu münasibət Baltikyanı ölkələrin Aİ və NATO ilə münasibətini çətinləşdirəcək. 90-cı illərin sonunda Latviya və Estoniyada qanunlarda yumşalma müşahidə olunurdu ( 21 avqust 1991-ci ildən sonra bu ölkələrin ərazilərində doğulmuş qeyri-vətəndaşların uşaqlarına vətəndaşlığın verilməsi və s.).
Tacikistanda münaqişə - Tacikistanda vətəndaş müharibəsi SSRİ-nin dağılmasından sonra respublikada ali hakimiyyətin legitimliyini itirməsi ilə əlaqədar meydana çıxmışdı. 1991-ci ilin payızında ölkədə kommunist partiyasının hakimiyyətinə son qoymağa çalışan antihökumət müxalifət yaradıldı. Qonşu Əfqanıstanda M.Nəcibullanın 1992-ci ilin yazında əfqan və özbək qüvvələri tərəfindən devrilməsi Tacikistanda vəziyyəti bir qədər də çətinləşdirdi, belə ki, Kabulda qalib gəlmiş Əfqanıstan tacikləri keçmiş sovet-əfqan sərhədi boyu bütün taciklərin birləşməsi şüarı ilə Tacikistandakı həmfikirlərinə yardım etməyə başladılar. Tacikistanın əsas problemi regional tacik klanları (qəbilələri) olan şimal (Xucand) və cənub (Kulyab) klanları arasında mürəkkəb strukturlu münasibətlərin olması idi. Bu iki əsas klandan başqa bir neçə daha zəif, lakin təsirli klanlar da (harm, hisar və s. ) var idi. Pamirlilər (Dağlıq Bədəxşanda yaşayan bədəxşanlılar) onların arasında xüsusi klan təşkil edirdilər. Tacikistanın klanlardan təşkili sovet hakimiyyəti illərindən mövcud idi.
Şimal klanının üzvləri mühüm vəzifələri cənublularla bölürdülər. “Yenidənqurma” və SSRİ-nin dağılması bu düzümü məhv etdi. 1990-cı ilin fevralında ilk dəfə olaraq harm və bədəxşanlılar hakimiyyətin öz xeyrlərinə yenidən bölüşdürülməsinə cəhd etdilər. Bu cəhd harm və pamir klanlarının nümayəndələrinin hakimiyyətdən tamamilə qovulması ilə başa çatdı. Onlar bununla barışmadılar.
Düşənbədə Tacikistanın müstəqilliyinin elanından sonra rəsmi hakimiyyətə qarşı olan avropalaşmış antikommunist intelligensiyası və bazası Tacikistanın İslam Dirçəliş Partiyası olan ənənəçilərdən ibarət koalisiya yarandı. Meydana çıxmış birlik özünü birləşmiş müxalifət adlandırdı. 1991-ci ilin avqustunda K.Mahkamovun məcburi istefasından sonra 1991-ci ilin 24 noyabrında Tacikistanın prezidenti xucandlı R.Nəbiyev seçildi.
Комментариев нет:
Отправить комментарий